رشد جمعیت و افزایش ساکنان مناطق شهری، بالارفتن شمار خودروها و علاقه شهروندان به داشتن خودروی شخصی به مشکلات ترافیکی ـ به ویژه در کلانشهرها ـ دامن زده است.
از آنجا که زیرساخت‌های لازم برای این موضوع در نظر گرفته نشده است، مسائل هر روز پیچیده‌تر می‌شود. مثلاً برای خودروهایی که تولید می‌شوند و هر روز از کارخانه‌های خودروسازی، راهی خیابان‌های کم عرض و غیراستاندارد و فاقد توقفگاه می‌شوند، هیچ چارهای اندیشیده نشده است.
در سال‌های اخیر با بالا رفتن شمار خودروهای شخصی، وجود فضاهایی برای توقف و پارک خودرو به عنوان نیاز اساسی کلانشهرها مطرح شده است، اما به دلیل نبود زمین‌های مناسب برای این کار و بی علاقگی بخش خصوصی به احداث توقفگاه در کلانشهرها، برای جلوگیری از پارک‌های غیراصولی در حاشیه خیابان، شهرداری تهران به گماردن افرادی به نام «پارکبان» در حاشیه خیابانها اقدام کرده است تا توقف خودروها در مکان‌های پرتردد را کنترل و نظارت کند.
البته ماجرا فقط به کنترل و نظارت توقف (پارک) خودروها در حاشیه خیابانها محدود نشد و کم کم صدور برگه‌هایی به عنوان «قبض پارک» به آن اضافه شد.
این چنین بود که شهرداری برخی خیابانها را خط کشی کرد و افرادی را با عنوان پارکبان، مأمور نظارت بر توقف خودروها در حاشیه خیابانها و صدور قبض کرد.
نارضایتی‌ها
زن جوانی که خودرو خود را در یکی از خیابان‌های فرعی منتهی به میدان ونک پارک کرده است، پس از مشاجره با پارکبان مستقر در این خیابان درباره دلایل نارضایتی خود به گزارشگر ما، می‌گوید: «هر بار که خودرو خود را در این خیابان پارک می‌کنم با چهره جدید یک پارکبان مواجه می‌شوم که هر کدام نرخ خود را تعیین و اعلام می‌کنند. هیچ حساب و کتابی وجود ندارد و انگار بعد از ورانداز خودرو و مالک آن، نرخ دلخواهشان را اعلام می‌کنند. خیلی موقع‌ها هم باقی پول را به بهانه این که پول خرد ندارند، پرداخت نمی‌کنند.»
این شهروند تهرانی می‌افزاید: «آیا وظیفه پارکبان، فقط گرفتن پول است و مسئولیت نظارت برتوقف خودرو و مراقبت از خودرو را به عهده ندارد؟»
او می‌افزاید: «چند هفته پیش، خودرو خود را در این خیابان پارک کردم، وقتی دو ساعت بعد برگشتم، دیدم بدنه خودرو زخمی شده است، یکی از مغازه داران محل با اشاره به محل کوچکی که پشت خودروام بود گفت پارکبان اینجا را به یک راننده معرفی کرد و او را هدایت کرد تا خودروی خود را در آنجا پارک کند، اما چون جا کم بود، موقع پارک خودرو، این اتفاق رخ داد. جالب است که پارکبان هیچ مسئولیتی را در این باره قبول نکرد و ادعا می‌کرد که من خودروام را درست پارک نکرده‌ام.»
«الـف- س». یــکـی از مغازه دارانی که فضای روبروی مغازه اش مدتی است به پارکبان‌ها سپرده شده است با گله از این وضع، می‌گوید: «بیش از 20سال است که در اینجا مغازه دارم حالا باید برای پارک خودروی خود آنهم جلو مغازه‌ام پول پرداخت کنم و پارکبان‌ها هم که ساعتی پول می‌گیرند، از صبح تا شب هر یک ساعت، قبض صادر می‌کنند. این درست است که ما برای «هیچی» پول پرداخت کنیم؟»
«توقف در هر نقطه از شهر یک نرخ دارد و این نرخ‌ها به هیچوجه ضابطه مند نیست. این جمله را یکی از کسبه خیابان آبان که به تازگی روبروی فروشگاهش «پارکبان» مستقر شده است، می‌گوید و می‌افزاید: «پول زور است... ما هم عادت نداریم به کسی پول زور بدهیم... پارکبان برای هر کسی، یک نرخ دارد. حالا اگر بخواهی به خیابان قزوین بروی و خودروات را آنجا پارک کنی یک مبلغ باید بپردازی و اگر اینجا پارک کنید، مبلغی دیگر... این است که می‌گویم، نرخ پارکبان و توقف خودروها هیچ ضابطه‌ای ندارد.»
حرفهای پارکبانان
پارکبانان شغلی متفاوت با شغل‌های دیگر را تجربه می‌کنند، افرادی که بیشتر با پیراهن‌های آبی تیره و شلوار سرمه‌ای و جلیقه‌ای که روی آن واژه «پارکبان» نوشته شده است، در بسیاری از خیابان‌های شهر دیده می‌شوند.
این شغل زمانی شکل گرفت که ناکارآمدی پارکومترهای کنار خیابان بر مسئولان شهری مسلم شد و اعضای شورای شهر را بر آن داشت تا در شصت و سومین جلسه خود، به شهرداری تهران اجازه دهند تا با همکاری پلیس، طرح پارکبان را در برخی از مناطق و محدوده‌های ترافیکی به اجرا در آورد.
این طرح، شاید از این زاویه که برای عده‌ای از جوانان جویای کار، شغلی ایجاد کرده است، مفید باشد، اما واقعیت آن است که بیشتر پارکبانان از شغل خود راضی نیستند. بسیاری از آنان بیمه نیستند و دریافت حقوق پورسانتی از حق پارک، موجب شده است که زندگی با ثباتی نداشته باشند.
یکی از پارکبانان که حوالی پارک ساعی کار می‌کند، می‌گوید: «من این کار را به عنوان شغل قبول ندارم، اما کار دیگری پیدا نکردم. پس از سه سال بیکاری مجبور شدم تا به این شغل رو آورم. این کار، نه درآمدی دارد و نه آینده ای. ممکن است، امروز که این طرح اجرا می‌شود، فردا متوقف شود.»
یکی دیگر از پارکبانان با تاکید بر اینکه این کار برخلاف ظاهر آن سخت است، می‌گوید: «شب‌ها که به خانه می‌رسم، نمی‌توانم یک دقیقه بایستم.
از صبح در سرما و گرما بدون هیچ سرپناهی راه می‌روم، اما چارهای ندارم. حقوق این شغل، کفاف زندگی مرا نمی‌دهد.
اگر مردم انعامی ندهند که اصلاً هیچ ارزشی ندارد، آن هم مخصوص خیابان‌های شمال شهر است. پایین شهر، که مردم حق پارک را هم به زور می‌دهند.»
حضور پارکبانان، این روزها در فرهنگ شهرنشینی جای خود را باز کرده است. اجرای این طرح نه تنها در تهران که در دیگر شهرهای کشور نیز مشکلات مشابهی را به دنبال داشته است.
رضا کیانی، کارشناس امور حمل و نقل و ترافیک با تاکید بر اینکه مدیران شهری با اجرای طرح پارکبان، حل مشکل پارکینگ تهران را به تاخیر انداخته‌اند، می‌گوید: «جرایمی که برای توقف ممنوع صادر می‌شود - که چنانچه مدارک راننده ناکافی باشد، بیشتر هم می‌شود - و هزینه‌های پارک، درحالی گریبانگیر مردم است که هزینه ساخت هر واحد طبقاتی استاندارد با بودجه‌‌ای معادل 30میلیارد تومان محقق می‌شود.»
پارکبانان تقلبی
در سال‌هایی که از اجرای طرح پارکبان در تهران می‌گذرد، این طرح ابعاد دیگری هم داشته است که مهمترین آن فعالیت برخی افراد در لباس پارکبان‌هاست.
این افراد بدون هماهنگی با شهرداری تهران و نیروی انتظامی، بخشی از خیابان‌های فرعی را بدون هیچ تابلویی و فقط با قبوض دستی و بدون نام و نشان به مردم می‌فروشند و برای هر ساعت توقف خودرو، بهایی بیش از نرخ مصوب دریافت می‌کنند. اگرچه در یک سال اخیر، شهرداری تهران اعلام کرده که شهروندان فعالیت غیرمجاز این افراد را به شهرداری تهران اطلاع دهند و از پرداخت پول به این افراد خودداری کنند، اما بسیاری از شهروندان برای پرهیز از اختلاف و درگیری با چنین افرادی برای چند دقیقه پارک کردن، هزینه توقف یک ساعت را می‌پردازند. به گفته جعفر‌هاشمی تشکری، معاون امور حمل و نقل و ترافیک شهرداری تهران، مدیریت شهری در یکسال گذشته با نصب خودپرداز‌های پارک، پرداخت پول به پارکبانان را مدیریت کرده است و آنان فقط مسئول نظارت بر چگونگی دریافت قبوض پارک از سوی رانندگان هستند.
مسئولیت تعریف شده
مهندس اسلامی، مدیرکل اجرایی سازمان حمل و نقل و ترافیک شهرداری تهران که مسئولیت طرح ساماندهی پارکبانان را برعهده دارد، با تاکید بر این موضوع که بعد از اجرای طرح ساماندهی پارکبانان، 70 درصد تخلفات کاهش یافته است، می‌گوید: «مگر نمی‌گویید، تهران مشکل جای پارک دارد، مگر نمی‌توان به راحتی کنار خیابان پارک کرد؟ ماهیت پارکبان هم برای سروسامان دادن به همین اوضاع است.»
اما، بسیاری از شهروندان معتقدند پارکبانان نه فقط تاثیری بر ساماندهی وضع ترافیک و توقف خودروها ندارند، بلکه در برخی از موارد موجب بی نظمی در خیابانها می‌شوند. مهندس اسلامی در این باره می‌گوید: «این نکته را قبول داریم، اما باید قضیه را طور دیگری نگاه کرد و همه زوایای آن را بررسی کرد. شاید ما هم در خیلی از این نقطه نظرات، نظر مشترکی با مردم داشته باشیم، اما اقداماتی را در نظر گرفته‌ایم که در نتیجه آن 70 درصد از تخلفات کمتر شده است.»
به گفته مدیرکل اجرایی سازمان حمل و نقل و ترافیک شهرداری تهران، موضوع پارکبان فقط برای نقاط خط کشی شده که تابلوی پارکبان داشته باشد، قابل اجراست و در غیر این صورت، هیچ شهروندی نباید به کسی توضیح بدهد یا به کسی برای توقف خودروی خود کنار خیابان، بهایی پرداخت کند.
او با بیان اینکه سازمان حمل و نقل و ترافیک شهرداری تهران، مسئول ساماندهی پارکبانان است، می‌افزاید: «شرکت‌هایی که مورد تایید نیروی انتظامی هستند، از طریق شرکت راه گشای بنیاد تعاون ناجا و با مناقصه، افرادی را انتخاب می‌کنند که این افراد مکلف می‌شوند با لباس فرم، اتیکت و البته برگه‌های مخصوص قبض در مکان‌های تعیین شده، مستقر شوند.»
مهندس اسلامی درباره سوء استفاده‌هایی که از این شغل می‌شود، می‌گوید: «تخلف در هر کاری وجود دارد، اما اگر شهروندان آگاهی‌های لازم را داشته باشند، کسی نمی‌تواند تخلفی انجام دهد. شهروندان باید این آگاهی را داشته باشند که فقط قبوضی ارزش و اعتبار دارد که آرم شهرداری و نیروی انتظامی را داشته باشد. همچنین همه نرخ‌ها مشخص است و کسی نباید بیش از نرخ مصوب، پولی پرداخت کند.»
او درباره نرخ‌های قانونی پارک خودرو در حاشیه معابر عمومی، می‌گوید: «نرخ هر30 دقیقه توقف 150 تومان، یک ساعت توقف 300 تومان و 2ساعت توقف 600 تومان تعیین شده است که رانندگان موظف به پرداخت آن به پارکبانان هستند.»
اما گاهی اوقات، نه قبض درستی در کار است و نه از این نرخ‌ها خبری است، مدیرکل اجرایی سازمان حمل و نقل و ترافیک شهرداری تهران در این باره می‌گوید: «البته افراد متفرقه و سودجو در جامعه وجود دارند. متاسفانه کلانتری مناطق مختلف، بدون هماهنگی با شهرداری به دلایلی که برای ما مشخص نیست، افرادی را تعیین می‌کنند که این افراد به هیچ عنوان در مسیر قانونی هماهنگی‌های شهرداری و پلیس قرار ندارند. اکنون بواسطه جلسات مشترک معاونت حمل و نقل و ترافیک با فرماندهی انتظامی تهران بزرگ، این مشکل تا حدود زیادی مرتفع شده است و پارکبانان متفرقه جمع آوری شده اند. اما در این بین، افرادی وجود دارند که نه مربوط به شهرداری هستند و نه کلانتری مناطق. این افراد جزو آن دسته از سودجویانی هستند که به نحوه شناسایی آنان اشاره شد.»
مهندس اسلامی با اشاره به طرح ساماندهی پارکبانان می‌گوید: «شهروندان در این باره باید همکاری لازم را داشته باشند و در صورت برخورد با افراد مشکوک، برگه‌های او را چک کنند و بعد با پلیس 110 تماس بگیرند. طبق هماهنگی‌های انجام شده، در نخستین فرصت با این افراد برخورد قانونی می‌شود.»
او درباره شیوه اجرای طرح ساماندهی پارکبانان، می‌گوید: «ما دو کار مهم انجام داده ایم. نخست، روش گزینش شرکت‌هایی که بعد از تایید صلاحیت وارد مناقصه می‌شوند را سخت‌تر از گذشته کردیم. سپس، موضوع نظارت بر شیوه کار پارکبانان را به طور جدی پیگیری کردیم. همچنین سازمان نظارت وارد قضیه شد و به شهرداری‌های مناطق بیست و دو گانه پایتخت، اختیارات نامحدود در این زمینه دادیم تا حق و حقوق شهروندان تضییع نشود و هیچ شهروندی از این بابت خسارت نبیند.»
او درباره شرکت‌های متخلف، می‌گوید: «امتیاز چند شرکت به دلیل تخلفاتی مانند برخورد نامناسب، برگه‌های غیرقانونی و دریافت پول بیشتر، لغو شد و جرایمی نیز برای آنان درنظر گرفته شد. در نتیجه این اقدامات، شکایات مردمی از پارکبانان کاهش یافت که این خود، دستاورد بزرگی است و ما را به آینده طرح ساماندهی پارکبان امیدوار کرده است. البته این موضوع را باید در نظر داشته باشیم که یک طرفه قضاوت نکنیم، چون گاهی اوقات این رانندگان هستند که برخوردی نامناسب با پارکبانان دارند. ما به پارکبانان گفته‌ایم که در هر صورت، حق با شهروندان است و آنان اجازه هیچگونه برخوردی را با رانندگان ندارند.»
آیا پارکبانان، وظیفه حفاظت و نگهبانی از خودروها را هم برعهده دارند؟ مدیرکل اجرایی سازمان حمل و نقل و ترافیک شهرداری در این باره می‌گوید: «هدف از این طرح، ساماندهی جای توقف خودروست است، نه وجود یک نگهبان برای خودروها. البته این به آن معنا نیست که پارکبانان در مقابل یک سرقت بی تفاوت باشند، اما موضوع اصلی ساماندهی جای پارک خودروهاست، و در قبوض صادر شده هم این موضوع درج شده است که مسئولیتی درباره کنترل محافظتی خودرو نداریم.»
وضع توقفگاهها
با توجه به ورود بی رویه خودروها به شهرها و محدودیت ظرفیت معابر، کارشناسان معتقدند که اجرای طرح پارکبان در آینده‌ای نزدیک به دلیل افزایش تعداد خودروهای شهر، تأثیر خود را از دست خواهد داد و باید فکر راهکاردیگری برای ساماندهی توقف خودروها بود. به عقیده آنان، ایجاد توقفگاه‌های طبقاتی در شهر، یکی از راه‌هایی است که باید بیش از پیش مورد توجه قرار گیرد.
شهر تهران اکنون 20 هزار جای پارک در توقفگاه‌های طبقاتی دارد و به عقیده کارشناسان، با توجه به تردد بیش از 3میلیون خودرو، این شهر نیازمند 700 هزار جای پارک در توقفگاه طبقاتی است.
بنا به گفته کارشناسان ترافیک، احداث توقفگاهها در مرکز شهر، علاوه بر کاهش و تعدیل ترافیک، تا 30 درصد به ظرفیت ترافیک تهران اضافه خواهد کرد. بیشتر توقفگاه‌های کنونی شهر تهران، قدیمی و مربوط به گاراژ‌های دهه 40 است که کارایی خود را از دست داده و با توجه به حجم انبوه خودروهای ورودی به تهران، بسیار ناچیز به نظر می‌رسد.
خیابان‌های ولی عصر(عج) و جمهوری که از پرترددترین معابر شهر و محل اجرای طرح کارت پارک هستند، با کمبود جا برای توقف خودروها مواجه هستند و با توجه به نصب تابلوهای «توقف ممنوع» و «حمل با جرثقیل»، بسیاری از رانندگان برای یافتن مکانی برای توقف باید بارها، طول یک خیابان را طی کنند. به گفته کارشناسان، طبق استانداردهای جهانی، برمبنای عرض و میزان تردد خودروها از معابر و خیابان‌های مرکز شهر، باید توقفگاه‌هایی با مساحت‌های 800 تا 2هزار مترمربع در سه تا شش طبقه احداث شود. اکنون نقاط معدودی از کلانشهر تهران نظیر میدان ونک، میدان راه آهن، میدان فردوسی و برخی مراکز عمومی همچون بیمارستان میلاد، دارای توقفگاه طبقاتی هستند که نقش بسزایی در کاهش میزان توقف خودروها در حاشیه خیابانها دارند.
براساس آمار سازمان حمل و نقل و ترافیک، اکنون 60 درصد از رانندگان وسایل نقلیه‌ای که در هسته مرکزی شهر تردد می‌کنند، به دنبال فضایی برای توقف خودروی خود می‌گردند که در شرایط موجود به نظر می‌رسد، نیاز به تامین فضای توقف خودروها در مقایسه با نیاز به فضای حرکت خودروها، اهمیت و ضرورت بیشتری دارد.
طبق گزارش این سازمان، هر خودرو در تهران، شبانه روز به طور متوسط فقط یک ساعت و 45دقیقه در تردد است که به جز ساعت‌های شب - که این توقف معمولا در محل سکونت مالک است - در ساعت‌های روز، صدها هزار دستگاه خودرو نیاز به فضایی دارند که به راحتی توقف کنند.
تجمع مراکز اداری و تجاری و استقرار بازار بزرگ تهران در محدوده مرکزی شهر، نیاز به استفاده از خودرو و در نتیجه توقفگاه را دوچندان کرده است.
فریده عباسی