اهمیت شورا و مشارکت از دیدگاه اسلام و قرآن

مقدمه

یکی از صفات اهل ایمان این است که در کارها با هم مشورت می کنند ، دربدست آوردن رای درست به مشورت می نشینند و از رای صاحبان نظر و اندیشه بیشترین بهره را می گیرند. بدیهی است که مشورت هم در کارهای فردی و خصوصی و هم کارهای جمعی بسیار مفید و لازم است.

در روایتی از حضرت رسول اکرم (ص) آمده است که : هیچ مردی با کسی مشورت نمی کند مگر آنکه به سوی رشد هدایت می شود.

امر شورا و مشورت آنچنان از اهمیت بسزایی برخوردار است که قرآن مجید یک سوره به نام شورا را به آن اختصاص داده است.

همه می دانیم که با امر شورا ، زندگی در جریان صحیح و تعالی خود پیش می رود. شورا و مشورتی که در آن مصلحت و اندیشه در کنار هم قرار می گیرند وبا اتّکا به قرآن ، عمل صحیح شکل می گیرد. در زندگی

روزمره ، بارها شاهد اعمال نادرست خود بوده ایم. با یک واکاوی می توان دریافت که کارهای شورایی به لحاظ ساختاری و شیوه ی عمل از چهارچوب و اسلوب بهتری برخوردار است.

این قضیه در نظام آموزش و پرورش که خو دیکی از نظام ها و ارگان های حیاتی هر کشور محسوب می شود ، صادق و حکمفرماست. چه بسا که بسیاری از تصمیمات مهم با امر شورا که حاصل دوراندیشی و هم اندیشی صاحبان امر تعلیم و تربیت است گرفته می شود و به اجرا در می آید.

لذا افرادی که در شورا قرار می گیرند خود نیز باید به رای و مشورت دیگران تکیه کرده و در همه ی امور رعایت چهارچوب قوانین را بکنند.

در کتاب نهج الفصاحه آمده است که دوراندیشی در این است که با صاحب نظر مشورت نمایی و مطابق گفته اش عمل کنی.

مشورت و شورا در لغت از « شارالعسل » گرفته شده و به معنای بیرون آوردن عسل از کندو به دست آوردن عسل ناب است . این لغت در اصطلاح به معنای به دست آوردن راه درست و متقن از طریق نظرخواهی از عقلا و خردمندان است .

وجه تسمیه و مشاوره این است که بهترین اندیشه و محکم ترین رای از طریق نظرخواهی و گفتگو با دیگران همچون عسل ناب استخراج شده از کندو ، به دست می آید و هدایت و صلاح و خیرها و خوبی ها در پرتو آن تحصیل و موجب پیروزی می گردد .

دین مبین اسلام بر منزلت شورا تأکید فراوان نموده است . آیات و روایات بی شماری بر این موضوع دلالت دارد از جمله آیه شریفه 38 از سوره مبارکه شورا آن جا که می فرماید : « و آنان که امر خدا را طاعت و اجابت کردند و نماز برپا داشتند و کارشان را با مشورت یکدیگر انجام دادند. از آنچه روزی شان کردیم به فقیران اتفاق کردند . » و آیه 159 سوره آل عمران در سفارش پیامبر با اهل ایمان » بر آنان ببخشای و برایشان طلب آمرزش کن و در امور

با ایشان مشورت نما و آنگاه که تصمیم گرفتی توکل بر خدا کن که خداوند توکل کنندگان را دوست دارد .»

پیامبر و ائمه معصومین نیز بر انجام امور با مشورت و شورا تأکید داشته

اند . از جمله حضرت علی (ع) که در باب شورا فرامین بسیاری داشته و چنین فرموده اند . » من شاور الرجال شارکها فی عقولها » ( کسی که با انسانهای دیگر مشورت می کند در عقلهای آنان شریک است ) در جایی دیگر مشورت کردن را موجب دوری از استبداد دانسته و چنین بیان داشته اند : « انسان همین که خود را در سطح مشورت قرار داد از استبداد دور شده است . »

مشورت با خدا

در بسیارى از روایت هاى برجا مانده از بزرگان و پیشوایان دین درباره مشورت، بر این نکته تأکید شده است که پیش از مشورت با مردم، با خدا مشورت  کنید. امام صادق علیه السلام در حدیثى، تعبیر مشورت با خدا را چنین شرح مى دهد:

یعنى اینکه در آغاز از خداوند طلب خیر کنید. سپس در آن مسئله با دیگران به مشورت بپردازید. هرگاه با یاد خدا آغاز کنید، خداوند نیز خیر را بر زبان هر کدام از بندگانش که دوست بدارد، جارى مى سازد.

جایگاه مشورت در قرآن کریم

آیین جامع اسلام نکته های اساسی و ارزشمندی را با هدف رشد جنبه های مادی و معنوی انسان پیشنهاد می کند. برای نمونه در قرآن کریم و روایت های رسیده از ائمه معصومین علیهم السلام  دانش و مهارت مشاوره با لطافت و

جزئیات لازم به پیروان مکتب اسلام آموخته می شود.

در آیه ی 233 سوره ی بقره می خوانیم :  و الوالدات یرضبعن اولادهن ... و مادران فرزندانشان را دو سال کامل شیر دهند. این برای کسی است که بخواهد دوران شیرخوارگی را به کمال برساند ... پس اگر به توافق و مشورت

با یک دیگر ، قصد از شییر گرفتن فرزند را کردند گناهی برآنها نیست.

ابن عباس در تفسیر این آیه می گوید:

وقتی این آیه نازل شد پیامبر (ص) فرمود : « آگاه باشید که خدا و رسولش از مشورت بی نیاز هستند لکن خداوند آن را رحمت برای امت اسلام قرار داد. پس کسی که مشورت کند ، از به راه راست شدن باز نمی ماند و کسی که آن را ترک کند ، از گمراهی اش کاسته نمی شود. »

بنابراین خداوند حتی درباره ی باز گرفتن کودک از شیرخوردن به پدر و مادر کودک خطاب  می کند که در این باره با یک دیگر مشورت کنند و بدون هم فکری به این کار دست نزنند. همچنین خداوند در سوره ی آل

عمران ، آیه 159 حتی پیامبر اکرم(ص) را – که بی نیاز از مشورت است – به مشورت دعوت می کند و می فرماید : « فیما رحمه من الله ... »

به لطف و رحمت الهی با آنان نرم خویی کردی و آگر درشت خوی و سخت دل بودی ، بی شک از پیرامون تو پراکنده می شدند. پس از ایشان درگذر و بر ایشان آمرزش بخواه و با آنان مشورت کن.

نمونه ی دیگر ، آیه 38 سوره شورا است که خداوند می فرماید : « الذین استجابوا لربهم و اقاموا ... »

خداوند در این آیه چهار ویژگی برای مومنان برشمرده است ، از جمله : لبیک به پروردگار ، برپایی نماز ، مشورت در کارهایشان و انفاق از دارایی شان.

از این آیه استفاده می شود که انسان مومن  اهل مشورت است و در پیشرفت کارهایش ، تنها به عقل و خرد خویش اکتفا نمی کند بلکه از دیدگاه های دیگران نیز نهایت استفاده را می کند.

مشورت ادراک و هشیاری دهد                     عقل ها مر عقل را یاری دهد

سفارش اهل بیت (ع) به مشورت

تلاش در جهت برآوردن نیاز مردم ، ویژگی اخلاقی پسندیده ای است که در آموزه های دین تاکید فراوانی بدان می شود. امام جعفرصادق(ع) به نقل از پیام آور رحمت می فرماید : « کسی که در جهت رفع نیاز برادر مومنش بکوشد ولی او را نصیحت نکند به خدا و رسولش خیانت کرده است.» از این روایت در می یابیم همه نمونه های یاری رسانی به هم نوعان ، جنبه ی مادی نداشته بلکه کمک های معنوی و از جمله راهنمایی و هدایت آنان نیز ارزشمند و مهم است به گونه ای که  بی توجهی به نصیحت و راهنمایی آنها ، خیانت به خدا و رسول (ص) خوانده می شود.                      

حضرت علی (ع) نیز در نامه ای تذکرآمیز ، به محمد ابن ابی بکر نوشته بود : « و انصح المرء اذا استشارک »

انسانی را که از تو مشاوره و نظر می خواهد ، راهنمایی کن.

به فرموده پیامبر(ص) مردم جامعه ای که مشورت را سرلوحه ی کارهای خود قرار می دهند سزاوار زندگی هستند.

هرگاه زمام دارانتان از نیکان و ثروتمندان شما بخشنده باشند و کارهایتان با مشورت انجام گیرد  پس روی زمین ماندن شما بهتر از درون آن است. هم چنین هرگاه فرمان روایانتان از اشراف و ثروتمندانتان بخیل باشند و

امورتان با مشورت همراه نباشد ، در چنین وضعی درون خاک بودن و مردن برای شما برتر از زندگی کردن روی خاک است.

امام سجاد(ع) در بیان اهمیت مسئله مشورت در رساله حقوق خویش ، برای مشاور و کسی که از انسان مشاوره می طلبد ، حقوقی را در نظر گرفته و فرموده است : « حق مراجعه کننده برای مشورت این است که اگر می دانی پیشنهاد موثری برای او داری ، با او در میان بگذار و اگر نمی توانی راهنمایی اش کنی ، او را به کسی که می داند ارجاع دهی.

از دیگر نشانه ای اهمیت مشورت این است که در اسلام حتی به مشورت با دشمنان نیز سفارش شده است. امام علی (ع) می فرماید : « با دشمنانت مشورت کن تا از میزان دشمنی و هدف های آنها آگاه شوی. »

علامه طباطبایی در باره آیه معروف شورا می گوید : در جمله « و امر هم شوری بینهم » به ویژگی مهم و بنیادی مومنان اهل رشد و عمل اشاره شده بدین صورت که آنان در به دست آوردن اندیشه صحیح و دیدگاه جامع و متقن به صاحبان عقل و اندیشه و خرد مراجعه می کنند و ضمن جمع آوری کلیه دیدگاهها ، بهترین آنها را گزینش و تبعیت می کنند و در واقع این آیه ، با آیه « والدین یستمعون القول فیتبعون » نزدیک است : و راه رسیدن به بهترین

راههای موجود در هر عرصه ای برای دستیابی به واقعیت مشورت است : چرا که « و ماتشاور قوم الاو فقوا حسن ما فی ضمیر هم » هیچ قومی در کارهایشان با یکدیگر مشورت نکردند مگر آنکه به بهترین راههای موجود دست یافتند . از دیدگاه پیامبر اسلام (ص) ، بقای جامعه ای که فاقد سنت مشورت است ، در خطر است ، چرا که فقدان سنت مشورت در جامعه ، شخصیت افراد را می کشد و رشد فرهنگ و اندیشه ها را متوقف می سازد . در این باره پیامبر اعظم (ص) می فرماید : « مشورت دری در مقابل هجوم پشیمانی و مایه ایمنی از سرزنش است.»

و بزرگان دین چنین توصیه می کنند :

پیش از تصمیم گیری ، مشورت کن و پیش از عمل بیندیش ، حضرت امام علی (ع) هیچ قومی با یکدیگر مشورت نکردند مگر آن که به راه پیشرفت خود رهنمون شدند . حضرت امام حسین (ع)

در مشورت نخستین کس مباش که نظر می دهد و از اظهار نظر تا پخته بپرهیز .

حضرت امام صادق (ع)  چرا شورا ؟ رسول خدا (ص) و جانشینان آن حضرت با آنکه معصوم بودند و حتی با قطع نظر از وحی و مقام والای الهی از نظر فکر و بینش و منش از مشورت بی نیاز بودند با مشورت کن دو نکته را تعقیب می کردند :

1 -  اهمیت مشورت و شورا را به مسلمانان یادآوری کنند و این روحیه را در عرصه های مختلف ، جامعه اسلامی ، ایجاد و تقویت نمایند .

2 -  ضمن آموزش عملی به مسلمانان بیاموزند که چگونه به این سیره عمل کنند و از نمرات درخشان آن برخوردار شوند ، پس از آن حضرت این سنت الهی را به نیکی استمرار بخشند و زندگی را بر اساس مشورت بنیاد نهند .

شورا مایه انس و صفا و الفت اجتماعی ، پیوند مردم ، ارزش یافتن آنان ، استفاده از دیدگاهها و مواضع فکری و علوم و آگاهی دیگران ، پرهیز از استبداد رای و پی آمدهای وخیم خود رایی ، مشخص شدن قدر و جایگاه انسانها

در امور اجتماعی و عرصه های فکری و فرهنگی می گردد .

یکی از عوامل موفقیت پیامبر اکرم (ص9 در پیشبرد هدفهای اسلامی ، همین مسئله مشورت بوده است . آن حضرت نشان داد که با مشورت و رعایت اصول و مبانی مدیریت می توان جامعه را در موقعیت های بحرانی به سلامت اداره کرد و خودرایی و خودسری را ، که از بزرگترین آفتهای فرهنگی و اجتماعی است ، از ساخت اجتماع دور ساخت . آن حضرت به همگان آموخت که همه انسانها ، حتی آنها که از فکر قوی برخوردارند و صاحب بهترین افکار و اندیشه اند ، به مشورت نیازمندند و اگر خود را از مشاوره با دیگران بی نیاز بینند ، خود استبداد و استکبار می یابند . اما اگر با مردم مشاوره و رایزنی داشته باشند و شخصیت ، دیدگاههای آنان را نادیده نگیرند و از استعدادهای آنان

بهره برند ، نه تنها از خطر فرو رفتن در استبداد دور می گردند ، بلکه به آرا و اندیشه های محکم و متقن ، دست می یابند تجارب تاریخی نشان داده است که بهترین افراد و محکم ترین نظامها در صورت فرو رفتن در استبداد به

هلاکت می رسند ، جنبه مردمی خود را از دست می دهند و در مسیر انحطاط می افتند .

در این باره امیر مومنان (ع) می فرمایند : « من استبد برایه هلک » هر کس استبداد رای ورزد ، هلاک می شود .

اثرات شورا و مشورت حتی به عرصه ادبیات و علم اخلاق نیز وارد شده است .

مولوی در این باره می گوید :مشورت کن با گروه صالحان از پیمبر « امر شاورهم » بدان این خردها چون

مصابیح انور است  بیست مصباح از یکی روشن تر است.

مشورت در سیره پیامبر (ص) :

1 -  از نمونه های برجسته سیره مشاوره پیامبر (ص) جنگ بدر است که در باره اصل جنگ ، تعیین مکان نبرد و اسیران جنگ با یاران خود مشورت کرد و فرمود : « اشیروا اعلی ایهاالناس » ای مردم آراء خود را برایم بگویید .

2 -  در روز حدیبیه نیز در موضوعهای مختلفی به مشورت پرداخت .

3 – در فتح مکه ، هنگامی که آمدن ابوسفیان به حضرت گزارش شد ، با اصحاب مشورت کرد .

4 -  در غزوه طائف ، پس از محاصره ، پیامبر اسلام (ص) با اصحاب خود مشاوره کرد و سپس تصمیم گرفت .

5 -  در غزوه تبوک ، در امور مختلف ، با اصحاب خود به مشورت پرداخت ، «اشیروا علی » فرمود و نظرهای صائب و آرای صحیح و نوین اصحاب را مورد ستایش قرار داد .

6 -  در جنگ احد در باره اینکه سپاه اسلام در مدینه مستقر شود یا بیرون رو ، با اصحاب مشورت کرد و با اینکه خود موافق نبود نظر اصحاب را پذیرفت . پیامبر (ص) در مورد اعزام افراد برای تبلیغ و اداره امور یک منطقه و

اعطای مسئوولیت به منظور فرمانداری و استانداری و مدیریت حکومت بخشی از مناطق تحت اداره خویش با اصحاب مشورت می کرد .

خصوصیات مشاورین

بسیاری از روایات مشورت را با چهار گروه سزاوار دانسته اند : افراد آگاه ، اشخاص آزاده و با ایمان ، و افراد با حسن نیت ، علاقمند و دلسوز. حضرت علی (ع) نیز خصوصیات کسی که مورد مشورت قرار می گیرد را اینگونه بیان می کند : « بهترین کسی که می توانی با او مشورت کنی کسی است که دارای علم و تجربه و دوراندیشی باشد . »

روایتی از امام رضا (ع) نیز چنین است : « در محضر امام رضا (ع) سخن از پدر بزرگوار ایشان شد حضرت فرمودند : « هیچ کس به اندازه پدر من دارای عقل و خرد نبود اما در عین حال پدرم با غلامان سیاه مشورت می کرد . به او

خرده می گرفتند که چرا با غلامان مشورت می کنی ، حضرت می فرموند : « چه بسا خداوند سخن خود را بر زبان این غلامان جاری کند . »

حضرت امیر مومنان (ع) می فرماید : برای در امان ماندن از لغزشها و پشیمانها با صاحبان خرد مشورت کن . ر شاور ذوی العقول تامن الزلل و النوم

شورا و مدیریت مشارکتی

شورا و مشورت پیش از آنکه رنگ و بوی سیاسی و اجتماعی بگیرد یک اصل عقلانی است . کافی است به خاطر بیاوریم که انسان موجودی است طبیعتا" اجتماعی تا عقلانی بودن اصل شورا و مشورت را بدون هیچ استدلالی بپذیریم . اما با این حال آموزه های فراوانی در کتاب و سنت دین اسلام وجود دارد که بر این اصل عقلانی زندگی اجتماعی انسان صحه می گذارد .

در طول تاریخ نیز با موارد معروفی از رویکرد شورایی دراداره جوامع و یا تشکیل حکومت برخورد می کنیم : مثلا" در امپراطوری روم باستان، سنای روم اداره جامعه و سیاستگذاریهای کلان آن را بر عهده داشت و اعضای آن یعنی

سناتورها از قدرت بسیاری برخوردار بودند . در عهد حاکمیت کلیسا در قرون وسطی نیز اداره بخش بزرگی از جامعه بر عهده شوراهای کلیسایی بود که گاه ، حتی پادشاهان را نیز زیر نفوذ خود داشتند. با ورود به عصر مدرنیته و

صنعتی شدن جوامع ، این شوراها خود را در قالب احزاب ، اتحادیه های کارگری و حتی کافرمایی و دیگر مظاهر شورا نشان دادند . در برخی از کشورها ، به خصوص در کشورهای اروپایی ، این اتحادیه ها از قدرت بسیاری نیز برخوردارند ، برای خوداحزابی تشکیل داده و در پارلمان کشور خود نمایندگانی هم دارند و حتی پس از پیروزی درانتخابات ، اعضای دولت را نیز تعیین می نمایند.

در کشور ما نیز به دلیل اهمیت شورا و مشورت در آموزه های دینی و تاریخی  ،رویکرد شورایی در اداره جامعه از اهمیت فراوان برخوردار است . اصل هفتم قانون اساسی در جهت تأمین این دستور چنین مقرر داشته است : « طبق دستور قرآن کریم : « وامر هم شوری بینهم » و « شاورهم فی الامر » شوراها : مجلس شورای ملی ، شورای استان ، شهرستان ، شهر ، محل ، بخش ، روستان و نظایر اینها از ارکان تصمیم گیری و اداره امور کشورند . موارد طرز تشکیل ، حدود اختیارات و وظایف شوراها را از این قانون و قوانین ناشی از آن معین می کند . »

فایده هاى مشورت

رایزنى با افراد صاحب نظر، سودهاى فراوانى به همراه دارد که برخى از آنها عبارتند از:

1. رشد و پیشرفت: امام حسن مجتبى علیه السلام در این باره مى فرماید: «هر گروهى که مشورت کند، به راه رشد و هدایت رهنمون شده است.» هدایت شدن، یعنى حرکت کردن در راه راست و بى گمان، خرد جمعى در مقایسه با خرد فردى، درست ترین و بهترین ها را انتخاب مى کند و به رشد نزدیک تر است. به عقیده مشاوران کاردان، یکى از هدف هاى فرایند مشاوره، بنا بر نظریه سلسله مراتب نیازهاى انسانى مازلو، نیازهاى اولیه او و از جمله آنها رشد و تکامل فرد است. حضرت على علیه السلام مى فرماید: «مشورت، عین راه یابى است.» نیز فرموده است: «هر که با خردمندان مشورت کند، با انوار خردهاى آنان روشنى یابد و به راه راست و رستگارى هدایت شود.»

2. بالا رفتن قدرت تصمیم گیرى: از دیگر فایده ها و هدف هاى مشاوره در نظر مازلو، تسلط بر شیوه هاى برخورد، حل مشکل، تصمیم گیرى و اعتماد به نفس است. روبه رو شدن با فکرهاى گوناگون، فرصت هاى بهترى از تصمیم گیرى و شیوه هاى برخورد را به انسان مى بخشد و قدرت انتخاب و تصمیم گیرى او را بالا مى برد. در نتیجه، به توانایى او در حل مشکلات و رسیدن به موفقیت مى افزاید.

3. رهایى از پشیمانى: اگر انسان در انجام دادن کارهاى مهم با دیگران مشورت کند، حتى اگر در کارى شکست هم بخورد، کسى او را سرزنش نمى کند، چنان که در سخن امام کاظم علیه السلام آمده است: «هر کس مشورت کند، اگر درست عمل کرد، تحسین مى شود و اگر اشتباه کرد، سرزنش نخواهد شد.»

همچنین امام جعفر صادق علیه السلام به نقل از تورات مى فرماید: «کسى که مشورت کند، پشیمان نخواهد شد.»

4. از بین رفتن غرور کاذب: هنگامى که فردى با دیگرى مشورت مى کند، ناخواسته به این حقیقت اعتراف مى کند که اندیشه هایى بالاتر از اندیشه هاى او نیز وجود دارد. در نتیجه، از دام غرور و خودرأیى رها مى شود و

فروتنى اختیار مى کند. در نامه امام على علیه السلام به محمد بن حنفیه آمده است: «کسى که خود را بى نیاز از نظر دیگران بداند، در معرض خطر واقع مى شود و هرکس آراى دیگران را بپذیرد، خطرگاه ها را مى شناسد.»

5. ایجاد هم زمان حس دیگرخواهى و اعتماد دوسویه: در فرآیند مشاوره، مراجعه کننده از مشکلات شخصى خود براى مشاور سخن مى گوید و درد دل مى کند. در این میان، شایسته است مشاور، مشکل او را از آنِ خود بداند و در

آن خوب بیندیشد تا بتواند نهایت توان و تلاش خود را در رفع آن به کار بندد. بدین ترتیب، مشاور اعتماد لازم را میان دو طرف ایجاد مى کند و از موانع موجود در برقرارى ارتباط خود و مراجعه کننده مى کاهد و براى به

سلامت گذشتن از بحران پیش آمده، ایده هاى راه گشا و ارزنده اى را به وى پیشنهاد مى کند.

6. تقویت بنیان اعتماد به نفس: بى گمان، از هدف ها و انگیزه هاى مشورت اهل بیت علیهم السلام با یاران خویش، رشد و بالندگى شخصیت آنها و ایجاد یا تقویت حس اعتماد به نفس در آنان بوده است. تا بدین وسیله آنها را از

توانایى درونى شان آگاه سازند و به بهره گیرى از آنان فراخوانند.

پیشوایان دین بر اثر هم فکرى و رایزنى با پیروانشان، ذهن آنان را از ایستایى، پس روى و رخوت مى رهاندند و بر گستره اندیشه و عقل شان مى افزودند.

مشورت، راه گشاى امور

یکى از کارهاى ستوده و مؤکد اسلام، مشورت است. «مشورت، پویشى است که به انسان کمک مى کند تا با استفاده از آرا، اندیشه ها و دیدگاه هاى مختلف،توانایى ها و استعدادهاى خود و دیگران را بشناسد و با موقعیت ها و

امکانات فردى و اجتماعى و نیز با محدودیت ها، کاستى ها و نارسایى ها آشنا شود و از فرصت هاى تحصیلى، شغلى، حرفه اى، شخصى و اجتماعى بهتر استفاده کند و براى حل مشکلات خود و جامعه راه حل مناسبى بیابد». به تعبیر زیباى مولانا: این خِردها چون مصابیح انور است      بیست مصباح از یکى روشن تر است

مشورت، عامل تکامل عقل

آن گاه که انسان پا به عرصه هستى نهاد، در مقام اشرف آفریده ها و جانشین خداوند در زمین از او یاد شد. این جانشین الهى از عقل کامل بى بهره است، بلکه کاستى هایى در وجود او گذارده شده و هدف از این وضعیت، آن است که آدمى بتواند با استفاده از شرایط و امکانات موجود، به بالندگى و کمال خود برسد.

به سبب این عقل ناقص، آدمى در برخى از فراز و نشیب هاى زندگى، خود به تنهایى قادر به تصمیم گیرى نیست و خِرد دیگران را در عقل خویش سهیم مى سازد و در موقعیت هایى پیش آمده، ناچار به رایزنى و راهنمایى خواستن از آنان است. بر این اساس، مشاوره با افراد اندیشه ورز، یکى از عوامل رشد و تعالى خرد انسان به شمار مى آید که گاه غفلت از آن، مانعى جدى در راه پیشرفت خرد و شعور انسان به شمار مى رود.

با چه کسانى مشورت کنیم ؟

کسى را که انسان به عنوان مشاور خویش برمى گزیند، باید از ویژگى هاى شایسته اى برخوردار باشد که برخى از آنها عبارتند از:

1. بهره مندى از عقل و آگاهى: در سخنان گهربار اهل بیت علیهم السلام به دو ویژگى عقل و علم مشاور، بیش از دیگر ویژگى هاى وى اشاره شده است. امام على علیه السلام در این باره مى فرماید: «با دشمن عاقلت مشاوره کن، ولى از دوست نادانت بر حذر باش».

همچنین آن حضرت فرمود: «بهترین اشخاص براى مشورت، افراد عاقل، دانشمند، محتاط و با تجربه هستند». از رسول اکرم صلى الله علیه و آله نیز نقل مى کنند که فرمود: «از عاقلْ رهبرى جویید تا به راه راست برسید و وى را

نافرمانى نکنید که پشیمان مى شوید».

2. دین دارى و پرهیزکارى: از هر فرد عاقلى نمى توان راهنمایى گرفت؛ زیرا ممکن است او ما را تنها به خواسته هاى دنیوى رهنمون شود و از معنویات و امور اخروى غافل سازد. ازاین رو، ائمه علیهم السلام تأکید مى کنند که

افزون بر آنکه مشاور باید عاقل باشد، دین دار و پرهیزکار نیز باشد. حضرت على علیه السلام مى فرماید: «در کارهاى خود با افراد خداترس مشورت کن، تا راه درست را بیابى».

3. باتجربه بودن و دوراندیشى: بهتر است در کارهاى مهم زندگى، با افرادى که از بینش عمیق و دوراندیشى بى بهره اند، مشورت نکرد. حضرت على علیه السلام در این زمینه مى فرماید: «با دوست مهربان دوراندیش مشورت کن که

پیروزى مى آورد.» نیز فرمود: «در امور خود با فرد ناآگاه مشاوره مکن».

4. رازدارى: مشاور انسان باید امین و رازدار باشد تا اسرار شخصى فرد نزد وى محفوظ بماند و آبرویش تهدید نشود. امام صادق علیه السلام در حدیثى گران بار به چند محور اساسى اشاره کرده است که بخشى از آن چنین است:

چهارمین حد مشورت این است که مشاور باید از سرّ تو آگاه باشد و این سبب مى شود که میزان آگاهى او از موضوع به اندازه آگاهى خودت از آن مسئله باشد. پس [باید رازدار باشد تا] راز تو را پنهان نگه دارد و آن را

بپوشاند.

رسول اکرم صلى الله علیه و آله نیز فرمود: «شخص مشاور باید امین و قابل اعتماد باشد.» «به منظور اینکه جلسه مشاوره بیشترین تأثیر خود را داشته باشد، مراجعه کننده باید از این موضوع مطمئن شوند که هر آنچه به مشاور مى

گویند، در نهایت رازدارى با آن برخورد خواهد شد».

امام صادق علیه السلام در بیان محورهاى مشورت، این مهم را چنین گوشزد مى کند: «مشاور باید دوست و همدل باشد. در این صورت، اگر او را از راز خود باخبر کردى، آن را پنهان نگاه مى دارد». در واقع مشاور با ایجاد حس

صمیمیت میان خود و مراجعه کننده، مشکل او را از خود مى داند و تا حد ممکن، در فاش نشدن آن مى کوشد. نتیجه ایجاد چنین اعتمادى در پرتو درایت مشاور، آن است که مراجعه کننده با اعتماد به مشاور، به راحتى مشکلات خود را با او بازگو مى کند و به دنبال آن، مشاور به شناختى درست و دقیق از او مى رسد.

نقش شورا در نهاد آموزش و پرورش

یکی از مهمترین و موثرترین نهادهای اجتماعی، نهاد آموزش و پرورش است که رسالت و مسئولیت پرورش کودکان، نوجوانان و جوانان و انتخاب و انتقال عناصر فرهنگی را به نسل نو خاسته برعهده دارد. در چنین نهاد گسترده و پیچیده ای، استفاده از اندیشه ها و تجارب صاحبنظران و دست اندرکاران تعلیم و تربیت و تشکیل شوراهای مختلف برای اتخاذ تصمیم های بایسته وشایسته کاملا ضرورت دارد.

یکی از شوراهای مهمی که در آموزش و پرورش کشور نقش اساسی دارد، شورای عالی آموزش و پرورش است.

اهمیت و جایگاه شورای عالی آموزش وپرورش در تعلیم وتربیت کشور بستگی تام و تمام در توفیق و تحقق یافتن صحیح اهداف و وظایف شورا می باشد. در نظام تعلیم و تربیت مطلوب که روش های آموزش و پرورش، مقررات، نظامنامه ها و برنامه ها، به تناسب درجه کارایی و سودمندیشان در پرورش استعدادها، و تلطیف علایق و در نتیجه تامین نیروی انسانی مورد نیاز جامعه از طریق پرورش انسانهای خلاق، بالنده، رشدیافته، متعادل و کمال یافته، منظور نظر است، ضرورت وجود مرجعی که به بررسی مسایل بنیادی تعلیم و تربیت بپردازد، کاملا محسوس است. چنین مرجعی باید بتواند از دوباره کاری ها، ناهماهنگی ها و بحران های آموزشی و برداشت های بیهوده بکاهد و پویایی نظام آموزشی و نیز اصالت آن را همواره در نظر داشته باشد و زمینه را برای انتقال عناصر فرهنگی جامعه به نسل نو، با توجه به معیارهای فلسفی، علمی-  اجتماعی و اداری فراهم سازد.

شورای عالی آموزش و پرورش را در ایران، با رسالتی بس مهم در ارایه اهداف و خط مشی کلی تعلیم وتربیت، می توان چنین مرجعی دانست.

گرچه در هر یک از دوره های تحصیلی، برنامه هایی متناظر با هدف های مربوط و متکی بر اصولی ویژه، تدارک دیده می شود. لکن، توالی برنامه ها و تناسب بین رشته های تحصیلی و نیازها و تصویب آیین نامه هایی که ناظر بر هدف های کلی و اساسی باشد، نباید از نظر دور بماند و سهم شورای عالی آموزش و پرورش در این مورد سهمی بزرگ است و در استقرار نظامی پویا و پرثمر در آموزش و پرورش کشور کاملا موثر است.

با توجه به مطالبی که بیان شد، می توان گفت که شورای عالی آموزش و پرورش، به منزله پارلمان کوچکی در نظام تعلیم و تربیت کشور به شمار می رود زیرا  که با مطالعه مستمر فرآیند آموزش و پرورش ایران و کیفیت آموزش و پرورش  کشورهای مختلف و استفاده از نتایج مطالعات و تجارب ملی و بین المللی به ارایه نظرات در مورد سیاست ها و خط مشی آموزش و پرورش کشور، بررسی و تصویب برنامه های درسی، تهیه و تدوین ضوابط و مقررات آموزشی، در راستای، قانون اساسی و قوانین عمومی کشور پرداخته و می پردازد.

به استناد ماده1 قانون تشکیل شورای عالی آموزش و پرورش، سیاست گذاری در حوزه وظایف آموزش عمومی و متوسطه برعهده این شورا بوده است و بنا بر ماده 4 همان قانون هیچ یک از مقررات آموزشی وپرورشی کشور که با وظایف شورا مربوط است قبل از تصویب در شورای عالی آموزش و پرورش رسمیت نخواهد یافت و

مصوبات آن برای موسسات ذیربط لازم اجرا» است.

با تعمق و دقت نظر در هر یک از وظایف 15گانه شورا، اهمیت، گستردگی و حوزه مسوولیت این شورا را در پیشبرد کمی و کیفی نظام آموزش و پرورش، به خوبی نشان می دهد و در این وظایف، اکثر عناصر تشکیل دهنده یک نظام آموزشی نظیر:

•        اهداف آموزش و پرورش

•        سیاست ها و خط مشی کلی آموزش و پرورش

•        ساختار آموزشی

•        برنامه های درسی

•        برنامه ریزی توسعه

•        تربیت و تامین معلم و سایر نیروی انسانی مورد نیاز

•        مقررات آموزشی، پرورشی، انضباطی و...

•        شوراهای مختلف و نظام مشورتی

•        ضوابط ارزشیابی (امتحانات)

مورد توجه قرار گرفته است.

اظهار نظر دقیق و همه جانبه در مورد میزان تحقق هر یک از وظایف شورا و کاربرد مصوبات آن در وزارت آموزش و پرورش، پژوهش و ارزیابی جداگانه ای را می طلبد که پیشنهاد می شود با خواست شورا، این مهم صورت گیرد.

و در حال حاضر برای سیاست گذاری و تصویب قوانین و مقررات آموزش و پرورش در کشور، کمیسیون ها و شوراهای متعدد و گاهی موازی با آن فعالیت دارند که اهم آنها عبارتند از:

•        کمیسیون آموزش و تحقیقات مجلس شورای اسلامی

•        شورای عالی انقلاب فرهنگی

•        شورای عالی هماهنگی فنی وحرفه ای

•        شورای عالی برنامه ریزی وزارت فرهنگ و آموزش عالی

•        شورای سازمان پژوهش و برنامه ریزی آموزشی

کم توانی سازمان های ذیربط وزارت آموزش و پرورش و عملکرد آنها در جهت تهیه و تدوین و ارایه طرح ها، برنامه ها، آیین نامه های مختلف و تسریع در ارسال به موقع آنها، برای تصویب در شورا و کمیسیون های وابسته به شورا و ترکیب هر یک و میزان وقت گذاری برای موضوعات مربوط و مکانیزم طرح مطالب در شورا، وقت گذاری اعضا»، نوع استفاده از اعضای غیررسمی  شورا، دیدگاه های صاحبنظران، کارشناسان و مجریان و میزان استفاده از پژوهش ها، بررسی ها و ارزشیابی های انجام شده در مورد مسایل آموزشی و پرورشی و میزان ارتباط اعضا» شورا، اعضا» کمیسیون ها با مسوولان و مجریان از طریق حضور در استانها و ارزشیابی از مصوبات ابلاغ شده و آگاهی از میزان تاثیر مصوبات در پیشبرد نظام آموزش و پرورش و مهمترین مساله یعنی، معتقد بودن و باور داشتن دست اندرکاران آموزش و پرورش کشور به این مهم که "تصمیم گیری برای میلیون ها کودک و نوجوان امری است ظریف، دشوار و گسترده که نیروی انسانی کارآمد و مومن و مخلص و اعتبارات پژوهشی و مشورت و هماهنگی همه جانبه را می طلبد."

مطالعه و بررسی مصوبات شورای عالی آموزش و پرورش، نشانگر این واقعیت است که بیشترین مصوبات، مربوط به بررسی وتصویب اساسنامه ها، مقررات اجرایی و انضباطی مدارس، آیین نامه ها و مقررات مربوط به ارزشیابی دروس (امتحانات) در شکل های داخلی و نهایی، جدول ساعات درسی دوره ها و رشته های مختلف

تحصیلی بوده است  مشکلات مبتلا به وزارت آموزش و پرورش، فعالیت و نوع تصمیم گیری در کمیسیون ها و شورا را، تحت الشعاع قرار داده است. گرچه رسیدگی و اتخاذ تصمیم در موارد فوق مربوط به وظایف شورا می باشد و توجه به هر یک کاملا ضرورت دارد، ولی مکانیزم بررسی و تصویب این موارد و عواملی که بدان ها

اشاره شد، موجب شده است که موضوعات مهمی  در دستور کار شورا قرار نگیرد موضوعاتی نظیر:

تعیین خط مشی آموزشی وزارت آموزش و پرورش

تایید انطباق کتاب های درسی با برنامه های مصوب شورا

بررسی و تصویب طرح های توسعه در مراحل و رشته های مختلف تحصیلی، براساس

احتیاجات نیروی انسانی و با توجه به امکانات کشور بررسی و تصویب طرح های لازم برای بسیج و مشارکت مردم در امر آموزش و پرورش، تذکر این نکته ضرورت دارد که برابر مفاد لایحه قانونی، طرح های مربوط به هر یک از موارد فوق، باید از طریق دستگاه های ذیربط برای اظهار نظر و یا تصویب به شورای عالی آموزش و پرورش ارایه شود.

مصوبات شورا حاکی از آن است که بندهای، (6و7و8و10و15) موضوع وظایف و اختیارات شورای عالی آموزش و پرورش انجام یافته و برای بقیه اقدام خاصی صورت نگرفته است.

نتیجه گیری :

شورا و مشاوره یکی از مباحث مهمی است که در فرهنگ اسلامی مورد توجه خاص قرارگرفته است. مشورت با مردم درمسائل مختلف زندگی و جامعه باعث رسیدن به راه حل های بهتر و دقیق تر و جلوگیری از تکرار اشتباهات می باشد. یکی از ارکان مهم جامعه مدرسه می باشد. که تصمیم گیری صحیح مبتنی بر تعلیم و تربیت اسلامی در آن از اهمیت ویژه ای برخوردار است. دراین تصمیم گیری مسئولین مدرسه و معلمین نقش ویژه ای را ایفا می کنند. که تحت عنوان شورا می توان آن را مورد بررسی و نقد قرارداد.

 شورای معلمان جمعی است از معلمان و اداره کنندگان مدرسه که به منظور بحث و تبادل نظر و هماهنگی درامور آموزشی، پرورشی واداری آموزشگاه و تامین مشارکت معلمان درحسن جریان آموزشی، پرورشی و اداری مدرسه تشکیل می گردد.

دنیای پر تحول امروز با تغییرات سریع و مداوم همراه است. پاسخگویی به نیازهای امروز و فردای دانش آموزان ایجاب می نماید که دانش روز، در قالب روش های متناسب و جدید به دانش آموزان ارائه گردد.

تغییر و تحول در محتوا و روش، بدون مشورت و کمک متقابل معلمان با یکدیگر امکان پذیر نیست و این امر در شورای معلمان که محیطی برای تبادل تجربه هاست، بهتر تحقق می یابد.

برای دست یابی به این نیاز لازم است شورای معلمان را تجهیز کرد و جوی را درمدرسه ایجاد نمود که در آن آموزش بامحیط اجتماع و تحولات آن انطباق یابد.

   اهداف وفواید شورای معلمان:

     1- محلی برای بالابردن مهارت و کارایی معلمان در اثر آموزش در شورا

   2- موقعیتی برای بهبود جو سازمانی و افزایش روحیه کارکنان و ایجاد الفت بین آنها

   3- محلی برای بازگویی، تجزیه و تحلیل و بررسی هدف های تعلیم و تربیت درکل و اهداف   مدرسه در جزء.

    4- وسیله ای سودمند برای هدایت و راهنمایی همکاران جوان و آماده سازی معلمان جدید.

   5- محلی برای تصحیح روش ها.

   6- امکانی برای ارزیابی افراد از خود و دیگران.

    7- محلی برای بررسی مسائل آموزشی، درسی، رفتاری و اخلاقی دانش آموزان.

   8- ایجاد احساس شخصیت و مسئولیت در معلمان.

   در مشورت کردن، محاسنی همچون تفقد از نیروها و دخیل کردن آنها در تصمیم سازی، شکوفایی استعدادها گزینش بهترین رای، ایجاد انگیزه و علاقه برای اجرای تصمیم نهایی، نهفته است.

راهبردهای بهبود و غنی سازی شورای معلمان

1.    افزایش اطلاعات معلمان از اهمیت و نقش شورا و وظایف و اختیارات آنها

2.   تشکیل شورا با برنامه و اطلاع و دعوت قبلی باشد و ساعت شروع و خاتمه آن با استفاده از  نظرات معلمان تنظیم و اعلام شود

3.  مشخص نمودن موضوعات مورد بحث در جلسات، تا شرکت کنندگان بتوانند اطلاعاتی در زمینه بحث موردنظر جمع آوری کنند.

4.  مشخص نمودن مکان شورا و توجه به مواردی از جمله گنجایش، نور، دما، صندلی، وسایل صوتی، دور از سر و صدا بودن و...

5. اختصاص لحظات اولیه شورا به شنیدن نقطه نظرات همکاران.

6.  متکلم وحده نبودن مدیر در جلسات شورا.

7.  تنظیم برنامه های شورا به نحوی که علاقه معلمان رابه فعالیت های حرفه ای افزایش داده و باعث ایجاد انگیزه شود.

 8. انتخاب دبیر جلسه برای نوشتن گزارش هر جلسه و تعیین رابط میان مدیر و معلمان به منظور طرح نظرات معلمان و مشخص کردن موضوع نشست بعد.

  9. تشکیل شورا به منظور آشنایی و آگاهی معلمان از شیوه نامه ها، قوانین، شرح وظایف، امتحانات، نظام نمره دادن،الگوهای تدریس، روش های نوین ارزشیابی و نحوه فعال سازی دانش آموزان در فرآیند آموزش.

10. بحث در مورد دانش آموزان مشکل دار و ارائه راه حل های مناسب و مطلوب به منظور حل مشکلات این گونه دانش آموزان، مطرح نمودن مشکلات واقعی مدرسه و تبادل نظر پیرامون حل آنها.

 11. پیگیری مداوم تصمیمات اتخاذ شده در جلسات شورا

 12. اداره کردن شورا توسط معلمان به صورت نوبتی.

13. بحث و تبادل نظر در خصوص تقویت روابط مربیان، معلمان و اولیای دانش آموزان.

برگزاری جلسات منظم و مستمر، و بیان اهداف آموزش، انتظارات مدرسه از کارکنان، ملاک های دقیق ارزشیابی از عملکرد و راه های باز خورد آن به وضوح و به طور روشن.

 14. تشکیل شورای معلمان به صورت کارگاه آموزشی به نحوی که استاد از خارج و دستیار از خود معلمان باشد.

15.  تشکیل شورا در قالب بازدید از مراکز علمی (در خارج از مدرسه) و بحث و نقد مشاهدات.

16. تشکیل جلسه به منظور آگاهی از مشکلات معلمان (در صورت قابل طرح بودن) و بحث و تبادل نظر در مورد حل مشکلات.

17.  شرکت مدیر در جلسات شورای مدرسه و فرصت دادن به معلمان برای اظهار نظر خود، و هدایت جلسه به هدف مشترکی که هست و نتیجه گیری لازم از هر جلسه

18.  برخورد مناسب مدیر مدرسه با نظرات معلمان.

19.  برگزاری جلسات به منظور رسیدن به هدف نه انجام وظیفه وظاهرسازی و به خاطر رفع تکلیف.

20. تدریس معلمان در شورا به صورت نوبتی به منظور مجهز شدن معلمان به الگوهای برتر تدریس.

21. نمایش فیلم های تربیتی و آموزشی در شورا و بحث و تبادل نظر درباره آن ها.

22.  دعوت از مسئولان اداره جهت شرکت در جلسات شورا به منظور آشنایی نزدیک با مسائل، مشکلات و نقطه نظرات معلمان.

23.  با اجتناب از طرح مسائل حاشیه ای، نگذاریم مدت زمان جلسات شورا طولانی، و باعث خستگی همکاران شود.

24. دعوت از استادان مجرب و متخصص در خصوص آموزش مسائلی نظیر نحوه تهیه طرح درس، نحوه تدریس، نحوه به کارگیری فن آوری و...

25.  عدم سرزنش و تحقیر معلمان توسط مدیر مدرسه در جلسات شورا.

26. ارائه مقالات علمی توسط معلمان در شورا و آشنا کردن معلمان با سایر موسسات علمی و آموزشی.

27.  دعوت از صاحب نظران مسائل تربیتی و مسئولان شهر،برای پربار کردن جلسات شورا.

28. تاکید به وقت شناس بودن شرکت کنندگان، آشنایی با موضوع بحث، ارائه تجربیات خود و احترام به نظرات و عقاید دیگران.

29. مطرح نمودن مشکلات شغلی معلمان، از جمله روش های نوین تدریس، روش های آزمون سازی، طراحی و تولید وسایل کمک آموزشی و نحوه استفاده از آن ها در جلسات شورا.

30. تنظیم محتوای شورا به گونه ای باشد که علاوه بر افزایش اطلاعات علمی و حرفه ای، به طرح خلاقیت و ابتکار معلمان بپردازد و به حل مشکلات آنان کمک کند.

31. دعوت از اولیای متخصص دانش آموزان در جلسات شوراهای پایه ای برای رفع مشکلات آموزشی و پرورشی.

32. اداره کننده جلسه باید وقت شناس خوش برخورد، مسلط به مسائل مورد بحث و بی طرف باشد. ضمنا توانایی اداره جلسه را داشته باشد.

33. ارائه مطالب مورد بحث در هر جلسه شورا به صورت مکتوب به مدیر مدرسه و پیگیری مدیر برای رفع مشکلات مطروحه در شورا.

امید است روزی فرا برسد که مشورت و شورا ها زیر بنای تمام تصمیم گیری ها و برنامه ریزی ها باشد و این مهم حاصل نخواهد نشد مگر در تدبر در آیات و احادیث مختلفی که در باره شورا و مشورت وجود دارد.

منابع و مآخذ:

1-    تجارب شخص

2-    سایت تبیان

3-    احمدی علی ، مشورت در اسلام ، انتشارات رشد ، بهمن 1383